Kryszpin-Kirszensztein Jerzy Hieronim h. własnego (ok. 1673–1736), hetman polny lit. z nominacji Stanisława Leszczyńskiego, następnie generał-lejtnant wojsk lit. i kasztelan żmudzki. Był najstarszym synem Marcina (zob.) i jego pierwszej żony Joanny Wołodkowiczówny, przyrodnim bratem Kazimierza (zob.). Podróżował po Włoszech, był w Rzymie. W r. 1694 wpisał się na uniwersytet padewski. Odziedziczył po matce dobra Samochwałowicze w woj. mińskim, a po ojcu Świsłocz Kryszpinowską położoną w pow. wołkowyskim. W r. 1699 dostał konsens królewski na starostwo orszańskie. W r. 1701 został poraniony w Wilnie podczas Trybunału Sądowego w czasie zwady z deputatami należącymi do stronnictwa sapieżyńskiego. W dobie wojny północnej był jednym z dowódców dywizji wojska lit. pozostającego pod zwierzchnią komendą księcia Michała Wiśniowieckiego, hetmana w. W. Ks. Lit. W r. 1703 lub 1704 (przed 29 IX) mianowany został przez króla Augusta II pisarzem polnym W. Ks. Lit. po Michale Józefie Sapieże, który przeszedł na stronę szwedzką. K. tytułował się odtąd pisarzem polnym, pułkownikiem i generalnym regimentarzem wojsk lit. Stacjonował z wojskiem lit. w r. 1703 na Mazowszu pod Wyszkowem i odwiedzał w lutym i wrześniu t. r., wraz z innymi wybitnymi republikantami, swego powinowatego Krzysztofa Zawiszę, starostę mińskiego, który należał wówczas do obozu Leszczyńskiego. Nie przeszkodziło mu to przyjąć 29 IX 1704 r. dóbr Czeresy i Sieliszcze pod Pułtuskiem, nadanych mu przez króla Augusta II «po niegodnym Krzysztofie Zawiszy staroście mińskim».
Latem 1706 r. dziedziczne dobra K-a Świsłocz zostały zrównane z ziemią przez Szwedów. Mimo tego 7 II 1707 r. K. przyjął wraz z księciem Michałem Wiśniowieckim potajemnie amnestię od króla Stanisława Leszczyńskiego. W lutym t. r. odwiedzał w Wilnie, wraz z bratem Kazimierzem, stronników szwedzkich, Michała Eperiaszego i Antonowicza, a następnie jawnie przeszedł na stronę szwedzką. Utracił urząd pisarza polnego, a jako rekompensatę otrzymał od Leszczyńskiego podczastwo W. Ks. Lit. Car Piotr już w maju 1707 r. polecił generałowi rosyjskiemu Bauerowi ściągać kontrybucję z dóbr kryszpinowskich, natomiast K. porozumiewał się ze szlachtą orszańską występującą przeciwko wojskom rosyjskim. W czerwcu 1707 r. usiłował przyjść z odsieczą oblężonemu Bychowowi. W marcu 1708 r. brał udział w radzie wileńskiej zwołanej przez Stanisława Leszczyńskiego. W lutym 1709 r. obaj bracia Kryszpinowie odwiedzili swych dawnych wrogów, Sapiehów w Kosowie. Po bitwie pod Połtawą (8 VII 1709) K. nie podporządkował się decyzji Jana Sapiehy, hetmana w. lit. z ramienia Leszczyńskiego, który poddał armię lit. pod komendę stronnika Augusta II Ludwika Pocieja, lecz w listopadzie t. r. uciekł z armii Pocieja wraz z Chmarą i Szczytem do Prus. Usiłował przeszkodzić przygotowaniom do zjazdu Augusta II z carem Piotrem w Toruniu. Na zjeździe tym August II nadał starostwo orszańskie księciu Aleksandrowi Daniłowiczowi Mienszykowowi, feldmarszałkowi rosyjskiemu. Potwierdzenie tego nadania otrzymał Mienszykow 6 X 1720 r., w przeddzień powrotu K-a do kraju.
K. otrzymał po swej ucieczce do Prus od Stanisława Leszczyńskiego tytuł hetmana polnego W. Ks. Lit., a następnie jako hetman polny 22 III 1710 r. szerokie pełnomocnictwa traktowania w imieniu króla Stanisława ze wszystkimi przeciwnymi partiami, mianowania oficerów polskiego i cudzoziemskiego zaciągu, zawierania kapitulacji i odbierania stołowych królewszczyzn na Litwie. Do Prus udali się następnie Jan Sapieha i książę Michał Wiśniowiecki w r. 1711. K. utracił wówczas tytuł hetmana polnego i pozostał nadal tylko podczaszym. Wspólnie z nimi usiłował K. odbudować stronnictwo Leszczyńskiego na Litwie. Dn. 4 IX 1711 r. zorganizował wraz z Wiśniowieckim wypad na Litwę, został jednak rozbity; usiłował również skłonić szlachtę trocką i grodzieńską do poparcia sprawy króla Stanisława. Interwencja Augusta II u króla pruskiego zmusiła go do opuszczenia Prus. Od marca 1713 r. przebywał u boku Stanisława Leszczyńskiego w Benderze i organizował, wraz ze Stanisławem Poniatowskim, interwencję turecko-tatarską. Dn. 10 VI t. r. Poniatowski, K. i Grudziński przyrzekli chanowi za przywrócenie Leszczyńskiego roczny podarek dla Tatarów. W sierpniu t. r. brał K. udział w nieudanej wyprawie do Polski z oddziałami tatarskimi, przerwanej wskutek negatywnego stanowiska Porty. We wrześniu t. r. przebywał jako poseł króla Stanisława u boku chana tatarskiego na Krymie i usiłował pokrzyżować wysiłki Stanisława Chomętowskiego, posła Augusta II do Porty, który dążył do zmuszenia zwolenników Leszczyńskiego i jego samego do przyjęcia amnestii i powrotu do Polski na warunkach narzuconych im przez Augusta II i Portę. Od 26 IX 1713 r. pozostawał na usługach Karola XII. W lutym 1714 r. wziął udział w wyprawie Michała Wiśniowieckiego w głąb Rzeczypospolitej w celu połączenia się ze szlacheckim ruchem antysaskim, kierowanym przez Stanisława Tarłę, kuchmistrza kor.
Po powrocie z tej nieudanej wyprawy udał się K. do Wrocławia (prawdopodobnie już w końcu lutego t. r.), w którym następnie osiadł na stałe, zakupił dom i gospodę «Pod Złotą Armatą» naprzeciwko Wildenman. Wstąpił na służbę królewicza Konstantego Sobieskiego, pobierał jednak nadal pensję roczną od Karola XII w wysokości 6 000 talarów aż do jego śmierci. Ścigała go niechęć Augusta II, który wymógł na cesarzu Karolu VI wydalenie K-a ze Śląska, mimo sprzeciwu królewiczów Sobieskich. W maju 1718 r. udał się do Paryża, zamieszkał w Faubourg St. Germain i zajmował się już w czerwcu t. r. reprezentowaniem we Francji interesów rodziny Sobieskich. Po śmierci Karola XII (11 XII 1718) odmówił dalszego służenia Szwedom, utrzymywał jednak kontakt z regentem szwedzkim za pośrednictwem brata Kazimierza i ubiegał się nawet o wypłatę zaległej pensji przyrzeczonej przez zmarłego króla. W r. 1721 uzyskał dzięki wstawiennictwu cara Piotra I, który popierał wówczas zwolenników Stanisława Leszczyńskiego, amnestię i powrócił do kraju. Został posłem na sejm 1722 r. i uzyskał stopień generała-lejtenanta wojsk lit. zaciągu cudzoziemskiego. Dn. 19 III 1722 r. otrzymał przywilej na kasztelanię żmudzką. Zmarł przed 12 XI 1736 r. Żoną jego była Anna Chreptowiczówna, wdowa po Michale Rajeckim, dzierżawcy Borktojnia w pow. upickim woj. trockiego. Dzieci nie mieli. O spadek po K-ie toczyły spór jego siostry przyrodnie. Pochowany został w kościele bernardyńskim w Kownie.
Enc. Wojsk.; Boniecki; Niesiecki; Uruski; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Chreptowicz J., Pamiętnik rodu Chreptowiczów, „Kron. Rodzinna” (W.) 1891 s. 37; Feldman J., Polska a sprawa wschodnia (1709–1714), Kr. 1926; tenże, Polska w dobie wojny północnej (1704–1709), Kr. 1925; Gierowski J., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wr. 1953 s. 110, 194; Konopczyński W., Polska a Szwecja od pokoju oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1660–1795, W. 1924; tenże, Polska a Turcja 1683–1792, W. 1936; Przezdziecki A., Krzysztof Urbanowicz, starosta hubski, „Bibl. Warsz.” 1856 t. 2 s. 3; Solov’ev S. M., Istorija Rosii s drevnejšich vremen, Moskva 1962 kniga VIII s. 412; – Archiwum Tajne Augusta II, Wyd. E. Raczyński, Wr. 1843 s. 267; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z r. 1710, Wyd. R. Mienicki, Wil. 1928 s. 306; Księgi nacji polskiej w Padwie, Wyd. S. Windakiewicz, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1890 VI 82; Listy Jana Sobieskiego, Wyd. A. Z. Helcel, W. 1860 cz. IV, Bibl. Ord. Myszkowskich. Zapis K. Świdzińskiego; Oleszewski J., Abrys domowej nieszczęśliwości, Wyd. F. Ks. Kluczycki, Kr. 1899 s. 62, 102; Pis’ma i bumagi Petra Velikogo, Moskva 1952–64 V, IX 2, XI 2; Teka Podoskiego, II 215, 231, 313, 336, III 7, VI 138, 471; Vol. leg., VI fol. 651, 674; Załuski A. Ch., Epistolae historico-familiares, Brunsbergae 1711 III 748; Zawisza K., Pamiętniki, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 113, 115, 132–3, 210, 253–4; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. II teka 15 nr 2193, 2205, 2230, dz. V teka 170 nr 7872 (trzy listy), Sumariusz Metryki Litewskiej, księga Zapisów 165 fol. 287 (konsens na cesję w r. 1726 starostwa orszańskiego Aleksandrowi Józefowiczowi Hlebickiemu), Arch. Roskie 151 nr 1/98, Zbiór z Muz. Narod. poz. 451, 452, 458, 983, 1049, 1051 (resztki archiwum Kryszpinów); Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski.
Tadeusz Wasilewski